Sapieha (Sapieha, Sopieżyc, Sopiha) Iwan (Iwaszko, Jan) h. Lis (zm. 1517), kanclerz królowej Heleny, marszałek hospodarski, woj. witebski, woj. podlaski, protoplasta linii kodeńskiej. Był drugim synem Semena i Nastazji, bratem Bohdana (zob.). Pierwsza wiadomość o S-że popochodzi z r. 1486; jako pisarz hospodarski Kazimierza Jagiellończyka otrzymał wtedy zapis 10 kóp groszy z myta smoleńskiego. W l. 1486–89 w rejestrze hospodarskim odnotowano dalsze gratyfikacje dla niego: 5 kóp groszy z karczem w Kamieńcu i 5 kóp z myta w Brześciu Lit.

W maju–czerwcu 1497 S. towarzyszył jako pisarz poselstwu marszałka hospodarskiego Stanisława Kiszki wysłanemu przez w. ks. lit. Aleksandra Jagiellończyka do swego teścia Iwana III w. ks. moskiewskiego z wezwaniem do udzielenia pomocy w wyprawie przeciw hospodarowi mołdawskiemu Stefanowi, w której Aleksander miał wziąć udział na czele wojsk litewskich. Poselstwo nie dało jednak spodziewanych rezultatów. W czerwcu 1498 wraz ze Stanisławem Kiszką S. ponownie udał się do Moskwy w celu pokojowego uregulowania sporów. Posłowie krytycznie oceniali «zbieranie ziem ruskich» przez Iwana III i byli zwolennikami wojny. Stosując się jednak do woli Aleksandra, zaproponowali odbycie zjazdu dla rozpatrzenia sporów i problemów granicznych; Iwan stanowczo temu odmówił. Po powrocie z poselstwa przebywał S. u boku Aleksandra w Grodnie i Wilnie. Przed kwietniem n. r. został namiestnikiem i dzierżawcą nowodworskim. Kolejne poselstwo do Iwana III w lipcu–sierpniu 1499 S. sprawował razem ze Stanisławem Hlebowiczem, namiestnikiem witebskim i marszałkiem hospodarskim. Chodziło tym razem o skłonienie Iwana III do zerwania przymierza z Tatarami (Mengli-Gerejem) i wspólnego z Litwą działania przeciwko Turkom. Ponadto zlecono posłom, by w zamian za uznanie przyjętego przez Iwana III tytułu «pana całej Rusi» uzyskali gwarancję zwrotu Kijowa i niektórych innych ziem utraconych przez Litwę. Mieli oni też zapewnić Iwana, że jego córka Helena ma pełną swobodę w praktykowaniu swojego wyznania. I tym razem jednakże poselstwo nic nie osiągnęło.

W pierwszych miesiącach 1501 r. S. wyjechał w poselstwie od w. ks. lit. Aleksandra do Rzymu, aby w imieniu bpa wileńskiego Wojciecha Tabora złożyć papieżowi Aleksandrowi VI sprawozdanie z realizacji unii florenckiej w W. Ks. Lit. W Rzymie po audiencji u papieża przystąpił S. do unii florenckiej razem ze swoim osobistym kapłanem ruskim (Grzegorzem «de Loszko»). Papież polecił wówczas, by biskup łaciński przeegzaminował Grzegorza, a potem na nowo go wyświęcił, dając mu zezwolenie na odprawianie liturgii w obu obrządkach. S. uzyskał też pozwolenie na budowę w swoich dobrach Ikaźń kościoła, w którym mogliby odprawiać nabożeństwo kapłani tak łacińscy, jak i ruscy, którzy przystąpili do unii florenckiej. Dn. 26 IV 1501 otrzymał odpowiedź papieską na swoje poselstwo; papież zatwierdził biskupa metropolitę kijowskiego Józefa I Bułgarynowicza, proponowanego przez Aleksandra; orzekł, że nie jest wymagany ponowny chrzest tych, którzy przejdą z obrządku ruskiego, lecz tylko ich «examinatio»; zezwalał metropolicie kijowskiemu wznosić świątynie murowane i przyjmować osoby do jedności wiary z Kościołem rzymskim, jeżeli zachowają dekrety soboru florenckiego. W Rzymie S. omawiał też sprawę przyjęcia unii przez w. ks. lit. Helenę; sprawa nabrała wagi, gdy Aleksander został jesienią wybrany na króla polskiego.

Nie wiadomo, w jakim stopniu S. zaangażował się osobiście w obronę ziemi smoleńskiej podczas wojny z Moskwą w l. 1500 i 1501. Nie ulega wątpliwości, że część jego dóbr została zniszczona wskutek działań wojennych, a część przepadła zagrabiona przez Moskwę. Z dat jego wystąpień publicznych wynika, że mógł brać udział w kampanii letnio-jesiennej w r. 1500 i uwalnianiu z oblężenia Smoleńska oraz w działaniach armii litewskiej w lecie 1501 (nawiązaniem do tych zdarzeń jest może przywilej Aleksandra z 18 I 1502 r. nadany: «za męstwo i wierną służbę […] rycerzowi naszemu Janowi Sopiha…»). Po wyborze Aleksandra na tron polski i koronacji w grudniu 1501 został S. kanclerzem dworu Heleny (która nie zważając na zastrzeżenia kleru katolickiego tytułowała się królową polską). Do jego obowiązków kanclerza należało m. in. czuwanie nad prawosławnym dworem Heleny oraz pilnowanie osób przybyłych z Moskwy. Z tym urzędem potwierdzony jest 16 IV 1502, przebywał wtedy przy królu w Krakowie jako sekretarz królewski. W sierpniu 1502 S. posłował do sprzymierzonego z Aleksandrem mistrza Zakonu inflanckiego Waltera von Plettenberg, który odniósł nad Moską dwa zwycięstwa w ziemi pskowskiej.

We wrześniu 1502 był S. z powrotem w Wilnie i włączył się w zapoczątkowane przez Władysława, króla Węgier i Czech, układy pokojowe z Iwanem III. Ponieważ królowa Helena podjęła – za wiedzą męża oraz panów polskich i litewskich – starania o pokój, S. pisał pod jej dyktando a częściowo układał listy do ojca, matki i braci datowane 2 I 1503 w Wilnie. Królowa darzyła S-ę pełnym zaufaniem i gdy wyjeżdżał z poselstwem oprócz oficjalnych listów otrzymał polecenie, aby osobiście poinformował rodziców o jej sytuacji i obszerniej przedstawił jej żądania. We wszystkich listach królowej jest uwaga: «wysłuchajcie jego i w tych rzeczach wierzcie jemu, bo to moje rzeczy». Poselstwo wyruszyło z Wilna w początkach lutego 1503, do Moskwy przybyło 4 III. W jego skład oprócz S-y wchodzili: namiestnik połocki Stanisław Hlebowicz, namiestnik kowieński i ochmistrz królowej Wojciech Kłoczko ze strony litewskiej, a ze strony polskiej – woj. łęczycki Piotr Myszkowski, stolnik krakowski Piotr Wrocimowski i sekretarz kor., ks. Stanisław Górecki. Gdy w trakcie oficjalnych rokowań doszło do impasu i nastąpiła przerwa, S. miał posłuchania u ojca Heleny, matki Zofii i braci (Wasyla i Jerzego). Iwanowi III wyjaśnił sprawę nie wybudowania cerkwi zamkowej w Wilnie dla Heleny oraz wywieranych na nią nacisków, by przyjęła unię florencką. Ze swej strony Iwan III domagał się budowy owej cerkwi, utworzenia prawosławnego dworu dla Heleny i w sposób zakamuflowany dopominał się u swej córki o informacje polityczne. S. miał znaczny udział w prowadzonych wówczas rokowaniach. Jak wynika z kroniki poselstwa (pisanej zapewne przez S-ę), był twórcą tekstu sześcioletniego rozejmu zawartego 28 III 1503, a obowiązującego od 25 III t. r.; on też 2 IV na posłuchaniu u Iwana III reprezentował stronę polską i «podawał spisane układy» do zaprzysiężenia. Dn. 4 IV, już po pożegnaniu poselstwa, S. odbył z Iwanem III prywatną rozmowę, w której otrzymał odpowiedzi na listy Heleny i polecenia dla niej dotyczące głównie wiary prawosławnej; od umierającej matki Heleny odebrał złoty krzyżyk z relikwiami i błogosławieństwo dla córki. Dn. 7 IV posłowie wyjechali z Moskwy. Gdy w maju Iwan III wysłał do Aleksandra poselstwo dla zaprzysiężenia przyjętych traktatów a także obrony praw Heleny do pozostania w prawosławiu, skierował wtedy list (datowany 6 V) do S-y, w którym prosił, by tenże przekazał Helenie wszystko, o czym rozmawiali w Moskwie. W swoich kontaktach z dworem moskiewskim, bojarami czy posłami Iwana III S. był w pełni lojalny wobec Aleksandra, a później Zygmunta I.

W lipcu 1503 S. przebywał w Wilnie i wykonywał czynności związane z funkcjami sekretarza królewskiego i kanclerza królowej. Zapewne towarzyszył królewskiej parze przynajmniej w niektórych etapach podróży po Koronie w drugiej połowie 1503 i pierwszej 1504 r.; może był przy królu na sejmie w Piotrkowie (styczeń–marzec 1504). Dn. 26 III 1504 w Brześciu Kujawskim dostał przywilej na zbudowanie obronnego zamku i miasta nad jeziorem Ikaźń w Brasławskiem. W nagrodę za odbyte do Moskwy poselstwo otrzymał urząd marszałka hospodarskiego, na którym potwierdzony jest 24 XI 1504 r.; obejmując marszałkostwo złożył urząd pisarza hospodarskiego. W marcu 1505 był przy królu w Brześciu Lit., a na początku kwietnia t. r. w Krakowie, gdzie przebywała w tym czasie Helena.

Po objęciu w listopadzie 1505 tronu moskiewskiego przez Wasyla III stosunki litewsko-moskiewskie poprawiły się, i jak oceniano na Litwie, otworzyły się możliwości odzyskania ziem utraconych za Iwana III. S. wyruszył znowu do Moskwy. Towarzyszyli mu: woj. witebski Jerzy Hlebowicz i koniuszy smoleński Jan Fiodorowicz. Posłowie złożyli skargi na stałe pustoszenie pogranicza przez wojska moskiewskie oraz ograbianie kupców. Głównie jednak starali się o zatwierdzenie sześcioletniego rozejmu, równocześnie deklarując gotowość przystąpienia do układów o zawarcie stałego pokoju pod warunkiem zwrotu ziem prowincji litewskich zabranych przez Iwana III. Odmowa ze strony moskiewskiej zerwała dalsze układy. Po powrocie z Moskwy, razem z dworem S. towarzyszył zapewne Aleksandrowi do Lidy na zwołany na lipiec 1506 r. sejm. Śladem uczestnictwa S-y w zdarzeniach związanych z bezkrólewiem po śmierci Aleksandra jest przesłanie przezeń (podobnie jak przez innych panów litewskich) upominku przygotowującemu się do objęcia tronu wielkoksiążęcego Zygmuntowi.

Za jego rządów S. zachował dotychczasowe urzędy, ponadto został sekretarzem najwyższym hospodarskim na wzór utworzonej (1504 r.) w Koronie sekretarii wielkiej, piastował ten urząd do śmierci (potem urząd ten nie został już wznowiony). W połowie listopada 1506 uczestniczył w sejmie grodzieńskim, na którym rozpatrzono sprawę kniazia Michała Glińskiego, oskarżonego o dążenie do przejęcia władzy na Litwie po śmierci Aleksandra. W literaturze (W. Kojałowicz, za nim L. Finkel) pojawiła się hipoteza, że drugim obok Jana Zabrzezińskiego oskarżycielem był S. (może z polecenia królowej wdowy – Heleny). Były to chyba informacje udzielone tajnie, gdyż ani Gliński ani współcześni o nich nie wiedzieli. Hipotezę ową wysnuli historycy z faktu nadania S-że dóbr po Glińskim, po jego przeniesieniu się do Moskwy. W czasie sejmu S. był przy rozliczeniu Glińskiego przez Zygmunta z zarządu mennicą lit. i odebraniu odeń pieczęci marszałka dwornego. Wiosną 1507 razem ze Stanisławem Kieżgajłą, star. żmudzkim, S. był delegowany z ramienia panów rady W. Ks. Lit. na sejm koronacyjny do Krakowa. Mieli przedstawić panom polskim przebieg układów z Tatarami perekopskimi, przekonać o konieczności wszczęcia wojny przeciw Moskwie i w związku z tym prosić o szybki powrót króla na Litwę oraz o pomoc polską «ludźmi i pieniędzmi». W Krakowie przebywał jeszcze 10 III, kiedy to otrzymał zgodę królewską na wykup dóbr królewskich Pierzchowiec (pow. szczyrzycki) z rąk Feliksa Lubomirskiego (nie zrealizowany zresztą) oraz 25 IV, gdy w imieniu Heleny kwitował rajcę i kupca krakowskiego Jana Bonera z sumy 3398 fl 4 gr. W połowie grudnia t. r. był przy Helenie w Bielsku na Podlasiu. W kwietniu 1508 przebywał przy królu w Krakowie. W sierpniu został mianowany namiestnikiem witebskim.

Pod koniec września 1508 jako poseł pełnomocny S., razem z woj. połockim Stanisławem Hlebowiczem, Wojciechem Narbutowiczem oraz swoim bratankiem Iwaszką Bohdanowiczem Sapiehą, przybył do Moskwy na układy, które miały zakończyć prowadzoną od maja wojnę. Zawarto pokój na zasadzie status quo. Traktat był korzystny dla Wasyla III, ponieważ strona litewska zrzekła się (poza 6 włościami), ziem zdobytych przez Iwana III. Ustalono wymianę jeńców z wojny poprzedniej (z niewoli powrócił wtedy brat S-y Bohdan) oraz zaniechanie prowadzenia działań wojennych przez Michała Glińskiego, który pozostał w Moskwie z rodziną i krewnymi; jego dobra w W. Ks. Lit. przejął król. Po powrocie z Moskwy w styczniu 1509 S. pozostawał w Wilnie przy królu. W lutym przybył do Krakowa i w imieniu panów litewskich uroczyście podziękował radzie koronnej za «pomoc i wsparcie». We wrześniu t. r. brał udział, razem z kilkoma innymi panami litewskimi w wyprawie króla na czele wojsk polskich przeciwko Bohdanowi mołdawskiemu. Potem w listopadzie przebywał przy królu we Lwowie, gdzie świadczył na kilku przywilejach.

Wiosną i latem 1510 S. brał udział w organizowaniu stałej obrony granic polsko-litewskich przed Tatarami. Od lipca do końca listopada t. r. był przy królu w Krakowie; 2 VII otrzymał zgodę królewską na wykupienie bachmistrzostwa w żupach bocheńskich z rąk Jana Chyszowskiego. W końcu lutego 1511 znowu przebywał w Krakowie. Od czerwca do końca września t. r. uczestniczył w obradach sejmu litewskiego w Brześciu Lit.; 11 VI został wyznaczony przez króla na jednego z rozjemców w sporze Olbrachta Gasztołda z Radziwiłłami. Po ustanowieniu województwa witebskiego został jego wojewodą; z nową godnością wystąpił 23 VII, świadcząc na przywileju królewskim dla bojarów i mieszczan ziemi połockiej, na przywilejach przeniesienia Nowogródka na prawo magdeburskie (26 VII) oraz na potwierdzeniu prawa magdeburskiego i innych wolności dla mieszczan beresteckich (20 IX). S. był na sejmie litewskim w Wilnie w początkach 1512 r., na którym m. in. rozpatrywano sprawy unii polsko-litewskiej i zdecydowano, zgodnie z życzeniami polskimi, wysłać delegację z odpowiednimi pełnomocnictwami na sejm koronacyjny królowej Barbary Zapolyi (14 II – 24 II 1512) do Krakowa. S. stał na czele poselstwa, które do Krakowa przybyło już po koronacji i przedłożyło radzie koronnej «articuli confoederationi», które ograniczały się do sposobu i rozmiarów wzajemnej pomocy przeciw wrogom zewnętrznym. Przez cały rok 1512 S. pozostawał w Polsce, prowadząc w tej sprawie rokowania i – jak ocenił król – «nie mniejsze sobie zdobywał zasługi, aniżeli w W. Ks.». Uzgodniono, że wspólną obronę należy ustanowić «communi consilio». Pod koniec r. panowie litewscy pod przewodnictwem S-y udali się do Piotrkowa, gdzie na sejmie koronnym ułożono projekt reformy skarbowo-wojskowej mającej zapewnić stałą obronę granic. Dn. 29 VIII 1513 został mianowany woj. podlaskim.

We wznowionej wojnie litewsko-moskiewskiej w r. 1514 S. uczestniczył w kampanii letniej; dn. 27 VIII, zgodnie z planem Konstantego Ostrogskiego, dowodził częścią armii litewskiej w bitwie pod Berezyną. S. miał powierzony odcinek «na Drowii», gdzie odniósł zwycięstwo i wziął do niewoli «bardzo zacnych» jeńców. Prawdopodobnie uczestniczył też w bitwie pod Orszą (8 IX). Dn. 9 II 1517 jako pełnomocnik króla wyjechał ze stukonnym pocztem na spotkanie z przedstawicielami Zakonu inflanckiego w sprawie wyjaśnienia i załagodzenia zatargów pogranicznych.

Wiele starań S. poświęcił gromadzeniu majętności. Swoją fortunę budował w ciągu całego życia na drodze dziedziczenia, kupna, zamiany, a w przeważającej mierze nadań hospodarskich i królewskich; w pogoni za fortuną – zdaniem Ludwika Finkla – nie przebierał w środkach. Z ojcowizny miał dobra Szczepino (Szczopin), które przed r. 1495 zamienił z bratem Wasylem na dobra Opakowskie z dworem Zaozierze na Smoleńszczyźnie, dopłacając mu sto kóp groszy. Z zapisu matki Nastazji otrzymał w Smoleńszczyźnie sioła: Michałkowo, Fiodorikowo (Fridorikowo) nad rzeką Jelnią, które miała z nadania Kazimierza Jagiellończyka, Trawino, otrzymane od w. ks. Aleksandra, i Zachorowo kupione od bojarów smoleńskich. Potwierdził mu je przywilejem w. ks. lit. Aleksander 19 I 1495 w Wilnie. Po matce też miał jakieś części wspólnie z wujem Michałem Pawszą w majątkach Warewcy, Bemów i Kohotów na Kijowszczyźnie, o które procesowali się oni w 1499 r. z kniaziami Iwanem i Lwem Połubińskimi. W tym czasie ugodził się ponownie z braćmi Bohdanem, Jurijem i Wasylem, którzy zapisali mu swoje działy w Horodyszczu i Posadzie Opakowskiej na Smoleńszczyźnie. Przed r. 1496 S. kupił dobra: Czajkino (od bojara Czajki) na Smoleńszczyżnie, a w Połockiem – Bołdowice (od mniszki św. Michała w Połocku), majętność Berezoje (od bojarów), oraz dwór w Połocku obok cerkwi Przeczystej Bogurodzicy. Dn. 22 II 1496 w Grodnie otrzymał od Aleksandra sioło Smolinkoniec (Smolin) z ziemiami Bielicką i Czepińską na Smoleńszczyźnie z obowiązkiem dożywotniej opieki nad bojarem Marcinem Balwanickim. Dn. 20 XII w Grodnie Aleksander potwierdził S-że posiadanie wszystkich zgromadzonych do tej pory majętności oraz nowo nadanej posiadłości zwanej Bahrinowska (Bahrynowskie) na Smoleńszczyźnie i potwierdził też kupioną przez S-ę w Brasławskiem posiadłość z dworem zwaną Murawszczyzną, dodając mu do niej dalszą jej część. Przywilej ten zamyka etap powolnego gromadzenia drobnych własności.

W ciągu następnych dziesięciu lat otrzymał duże nadania królewskie, najpierw od Aleksandra, później od Zygmunta. Stanowiły one nagrodę za lojalną służbę, zwłaszcza za odbywane poselstwa, częściowo – rekompensatę za poniesione wydatki i nakłady. Nadania te uzupełnione dobrami dokupionymi pozwoliły S-że utworzyć dwa duże kompleksy dóbr: w Brasławskiem i Brzeskiem Lit. (Kodeńszczyzna) oraz trzeci, mniejszych rozmiarów, na Kowieńszczyźnie. W tym czasie S. pozbył się większości dóbr na Smoleńszczyźnie, stale niszczonej przez najazdy moskiewskie, a nabywał majątki na Litwie właściwej, przez co z czasem zatarły się ruskie początki rodziny a utrwaliła się tradycja litewska. Dn. 26 II 1499 S. sprzedał na Smoleńszczyźnie sioła: Martynowo, Uhrynowo, Bardinowo i włość Balicką kniaziowi Konstantemu Kroszyńskiemu. W r. 1500 dostał w dzierżawę starostwa żyżmorskie (nie grodowe), a w czerwcu 1502 brasławskie (grodowe; będące uposażeniem w. ks. Heleny), trzymał je do śmierci. Starostwo brasławskie przejął po nim syn. W Brasławskiem też powstał duży zespół jego dóbr dziedzicznych. Pierwszym nadaniem były w r. 1498 dobra Pohost, w r. n. dostał S. pustosz Zenicowszczyznę nad jeziorem Ikaźnią a 5 V 1500 dobra Ikaźń z siołem zwanym «Ananyjskie». Nadania te zostały kilkakrotnie ponownie potwierdzone (26 III 1504 przez króla prawem założenia miasta i budowy zamku obronnego w Ikaźni, 31 I 1509 przez królową wdowę Helenę). W Ikaźni – na podstawie posiadanego przywileju papieskiego – wybudował S. kościół katolicki; akt uposażenia parafii został wystawiony we Lwowie 1 XI 1509 i potwierdzony przez Zygmunta I 8 XI t. r. Do r. 1516 w rejonie tym zgromadził S. majętności: wieś i dobra Sarja (1505), folwark Zadźwinie, wieś Reftowicze, majątek Orzec, majątek Tyknicze i majątek Wiały, które wraz z Pohostem były zwane Drujszczyzną. W Brasławskiem miał też dobra Hustat i Oświeja (Oświej) wyprocesowane w 1512 r. z mieszczanami połockimi. Duży kompleks dóbr miał też na Żmudzi. Dn. 18 I 1502 S. otrzymał od Aleksandra na wieczność dobra i puszczę Dewiagolską (Dziewiagała) i Poniemuń przy granicy inflanckiej. W 1504 r. dodał mu król dobra Giedygołdyszki (Giełgudyszki), wydzielone ze starostwa skirstymońskiego (Kowieńszczyzna). Na sejmie w Piotrkowie 17 XI 1512 otrzymał starostwo (nie grodowe) Bereżnickie (w Grodzieńskiem) z przyległymi włościami.

S. miał również na Podlasiu w rejonie Bielska i Drohiczyna a uzyskane 8 V 1508 na sejmie w Brześciu Lit. części dóbr po Glińskim; a mianowicie: Lisowo, Knorydy, Narojty (Narowicze), Bryki, Bereżnica. W ciągu trzech lat dokonał zamiany większości tych dóbr. Majętność Bereżnicę w r. 1512 wymienił na wieś Boćki nad Nurem. Bryki i Lisowo zamienił tego roku na Dubno również w Drohickiem. Po Glińskim otrzymał też dobra Mordasewicze i Strzyżewo nad Dnieprem.

Ostatnim co do czasu powstania, ale prawdopodobnie największym zespołem dóbr S-y były dobra kodeńskie. Pierwsze posiadłości w Kodeńszczyźnie otrzymał na krótko przed r. 1511 z nadania królewskiego, były to: Łuniewo i Wisznice nad rzeką Szelawą oraz Zabołocie nad Bugiem. W r. 1511 otrzymał potwierdzenie królewskie wcześniej kupionej Rzeczycy (k. Brześcia Lit.); t. r. kupił dobra Kodeń, Kopytów (później Terespol) nad Bugiem (potwierdzenie transakcji 5 I 1512). W 1512 r. otrzymał od króla przywilej na założenie miasta w Kodniu. Wystawił tu obronny murowany zamek i ufundował oraz wybudował cerkiew pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Przed r. 1516 nabył dobra Durycze i Kołpin, które weszły w skład kompleksu kodeńskiego.

S. zmarł w 1517 r. po 13 V, kiedy spisał w Mordach (ziemia drohicka) testament, a zapewne przed 21 V, kiedy został on oblatowany w aktach konsystorza janowskiego; 4 XII król wydał wyrok w sprawie zatargów o podział majątków między synami S-y a wdową. Zmarł zapewne w Mordach i prawdopodobnie został pochowany w Boćkach. Według późniejszej tradycji rodzinnej ciało S-y zostało przeniesione do cerkwi zamkowej w Kodniu przez jego syna Pawła, bądź wnuka Michała, woj. witebskiego; zapewne wtedy została ufundowana tablica nagrobna S-y zawierająca legendarną genealogię rodu wywodzącą Sapiehów od Narymunta Giedyminowicza.

S. był dwukrotnie żonaty. Pierwszej żony nie znamy; być może pochodziła z rodziny Korczewskich. Drugą żoną była Elżbieta Hlebowiczówna (zm. m. r. 1548 a 1552), córka woj. połockiego Stanisława Hlebowicza (zob.). Z pierwszego małżeństwa zostawił synów woj. podlaskiego Pawła (zob.), Michała (zm. ok. 1540 r.) i Fiodora (Fryderyka) (zm. 1548 r.), dworzanina hospodarskiego, oraz córki Dobrochnę, zamężną za kasztelanem lubelskim Janem Tęczyńskim (którą wyposażył w 1513 r. sumą 2200 zł węgierskich) i Hannę za Janem Niemirowiczem „Peńko”, star. czerkaskim i kaniowskim, oraz Marynę, w momencie śmierci S-y niezamężną. Synowie S-y 23 V 1519 dokonali ostatecznego podziału dóbr po ojcu; ich macocha wzięła czwartą część, tj. Pohost z siołami i dobrami, Poniemuńskie z dworem w Giedygołdziszkach.

Portret z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; Drzeworyt przedstawiający S-ę w stroju kniaziowskim w Muz. Narod. w Kr. (nr inw. 1130974, reprod. w: „Tyg. Ilustr.” 1872 s. 53); – Boniecki, Poczet rodów; Dworzaczek; Kossakowski, Monografie, III; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Niesiecki; Paprocki; Rodowód książąt Sapiehów, Paryż [1860]; Sapiehowie, I, III; Żychliński, XI; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 262–3; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Białowiejska W., Stosunki Litwy z Moskwą w pierwszej połowie panowania Aleksandra Jagiellończyka (1472–1499), „Ateneum Wil.” R. 7: 1930 s. 746, 761, 771–2, 774, 781, 782; Fijałek J., Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę, w: Polska i Litwa w dziejowym stosunku, W.-Kr. 1914 s. 278, 308–9; Finkel L., Elekcja Zygmunta I, Kr. 1910; Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, Kr. 1920 II s. 34, 42, 48, 50, 54, 57; Hedemann O., Historia powiatu brasławskiego, Wil. 1930; Jaszczołt T., Testament Jana Sapiehy wojewody podlaskiego, w: Rezydencja Sapiehów w Dubnie, Białystok 2007 II 89-102; Karamzin M., Historia państwa rosyjskiego, W. 1819 VII 9; Kolankowski L., Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, W. 1930 I 393, 431, 433, 435, 437, 440, 441; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Kr. 1912 I 253; Kurczewski J., Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, Wil. 1916 cz. III s. 538; Narbutt T., Dzieje starożytne narodu litewskiego, Wil. 1841 VIII 357, 361, 423, 448–9, 472, dodatek V, VI; Papée F., Aleksander Jagiellończyk, Kr. 1949; tenże, Jan Olbracht, Kr. 1936; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1958 II 105, 401, III 46, 84, 235; Wojtkowiak Z., Urzędnicy zarządu lokalnego na Litwie, Studia Źródłozn., XXIV 149; – Acta Aleksandra, s. 124; Acta Tom., I, II, IV; Akta Juž. i Zap. Ross., I s. 29, 32, 35, 36, 44, 61–2, 133, 149; Akty lit. metriki, I nr 83, 145, 152, 238, 322, 342, 359, 462, 555, 638, 691; Akty Vil. archeogr. kom., II s. 4, VII s. 64, 66; Akty Zap. Ross. I s. 174, 178, 202, 267, 269, 270, 276–77, 286–87, 290, 292, 295–96, 300–301, 343, 350, 353, II s. 3, 36, 61, 69, 71, 79, 82, 90, 92, 95, 104–106, 108; Arch. Sanguszków, I; Archeografičeskij sbornik dokumentov, II s. 20; Elementa ad fontium editiones, LXIV nr 144; Dokumenty Moskovskogo archiva Ministerstva Justicii, I; Inventarium omnium…, [Ed. E. Rykaczewski], Lutetiae Parisiorum 1862 s. 362; Kojałowicz, Compendium; Krupowicz, Zbiór dyplomatów, s. 28–9, 32, 33; Malinovskij J., Sbornik materialov k istorii Panov Rady Velikogo knjažestva litovskago, Tomsk 1901, I 126, 139; Matricularum summ., IV nr 85, 1040, 1059, 2200, 8452, 9576, 12199, 12214; Muchanov P., Sbornik Muchanova, s. 57, 91–2, 95, 99, 109, 122; Polnoe sobr. russ. letopisej, XVII s. 169; Russkaja istoričeskaja biblioteka (Metryka Litewska), T. 20, 27; Script. Rer. Pol., II; Skarbiec dyplomatów papieskich, cesarskich, królewskich, książęcych uchwał narodowych…, wyd. I. Daniłowicz, Wil. 1860–62, II 248, 251, 254, 265, 266 269, 274, 280; Stryjkowski, Kronika pol., II; Vet. Mon. Pol., II s. 282–86; – B. Czart.: perg; nr 1000; rkp. 1352 (Herbarz lit. W. Kojałowicza z 1658 r.), Teki Naruszewicza, t. 29 nr 231, t. 65 nr 8; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.

Maria Michalewiczowa